Η ΑΡΕΤΑΪΚΗ ΗΘΙΚΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΗΘΙΚΗ.
Δὺο ὐπῆρξαν οἱ σχολὲς ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ στὸν 20ο αἰῶνα, ἡ ἀγγλοσαξωνικὴ σχολὴ τοῦ ΩΦΕΛΙΜΙΣΜΟΥ καὶ ἡ γερμανικὴ τοῦ ΚΑΝΤΙΑΝΙΣΜΟΥ.
Κατὰ τούς <συνεπειοκράτες> ΩΦΕΛΙΜΙΣΤΕΣ (Bentham, Mill) σκοπὸς τῶν πράξεών μας πρέπει νὰ εἴναι ἡ μεγαλύτερη κατὰ τὸ δυνατὸν ὠφέλεια γιὰ τὸν μεγαλύτερο κατὰ τὸ δυνατὸν ἀριθμὸ ἀτόμων, ἐνῶ γιὰ τοὺς <δεοντολογικούς> ΚΑΝΤΙΑΝΟΥΣ ἡ ἠθικὴ ταυτίζεται μὲ τὸ ἑκάστοτε καθῆκον (Κατηγορική Προσταγή ΚΑΝΤ= ΠΡΑΤΤΕ ΕΤΣΙ ΩΣΤΕ Η ΠΡΑΞΗ ΣΟΥ ΝΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΚΑΤΑΣΤΕΙ ΠΑΝΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΝΟΜΟΣ}.
Ὡστόσο καὶ τὰ δύο αὐτὰ ρεύματα ἠθικῆς ἀποδείχτηκαν ἀνεπαρκῆ στὸν 20ο αἰ. κι ἔτσι ἡ Φιλοσοφικὴ Ἠθικὴ ἐπέστρεψε πάλι στὴν ΑΡΕΤΑΪΚΗ ΗΘΙΚΗ τοῦ Ἀριστοτἐλη, ὅπως παρουσιάζεται αὐτὴ
στὸ 2ο βιβλίο τῶν <ΗΘΙΚΩΝ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΩΝ>,
σὺνοψη τοῦ ὁποίου παρουσιάζω παρακάτω·
Καταρχὰς νὰ θυμίζω ὅτι κατὰ τὸν Ἀριστοτἐλη ἡ ΨΥΧΗ χωρίζεται σὲ δύο μἐρη :
α) τὸ ΛΟΓΟΝ ΕΧΟΝ(λογική, νοῦς) καὶ
β) τὸ ΑΛΟΓΟΝ (ὁρμὲς , ἔνστικτα κλπ) . Ὡστόσο ἕνα τμῆμα τοῦ ΑΛΟΓΟΥ μέρους ὐπόκειται στὴν ἐπιρροὴ τοῦ Λόγου· αὐτὸ τό <ἐνδιάμεσο> τμῆμα ὁ Ἀριστοτέλης τὸ ἁποκαλεῖ <ΑΛΟΓΟΝ ΠΛΗΝ ΜΕΤΕΧΟΝ ΛΟΓΟΥ>.
Τὸ λογικὸ μέρος τῆς ψυχῆς (νοῦς) ἔχει τὶς δικές του ἀρετὲς τὶς λεγόμενες ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΕΣ (σοφία, σύνεσις, φρόνησις) ἐνῶ τὸ Μετέχον Λόγου διαθέτει τὶς ΗΘΙΚΕΣ ἀρετές (ἀνδρεία, πραότης, σωφροσύνη κλπ) ποὺ διαμορφώνουν τὸν ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὸν καθιστοῦν Ἠθικὸ ἢ Ἀνήθικο.
[ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ :οἱ ἀριστοτελικοὶ ὅροι <ἕξις> <φρόνησις> <σωφροσύνη> κλπ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΝΟΗΜΑ.
Διευκρινἰζω πρόχειρα ὅτι:
ἀρετή=τελειότητα
ἐνέργεια=πραγμάτωση
δύναμις=δυνατὀτητα
ἕξις=κατοχή (ἐκ τοῦ μἐλλοντος <ἕξω> τοῦ ρ. ἔχω)
φρόνησις=πρακτικὴ σοφία, δηλ. ἱκανότητα λήψης ἀποφάσεων γιὰ καθημερινὰ ζητήματα,
σωφροσύνη=αύτοκυριαρχία κλπ]
Οἱ Διανοητικὲς ἀρετὲς ἀποκτῶνται μέ τὴν ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ , ἐνῶ οἱ Ἠθικὲς μέ τὴν συνεχῆ ἐπανάληψη (ἐκ τοῦ πολλάκις) ΣΥΝΗΘΕΙΑ (ἔθος) .
Αύτὸ συνεπἀγεται ὅτι κατά τὸν Ἀριστοτέλη <οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται >{1103a} [=καμμιὰ ἠθικὴ ἀρετὴ δὲν ὑπάρχει μέσα μας ἐκ φύσεως] ἀλλὰ <πεφύκασι ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς>{ὄ.π.}[=ἡ φύση μᾶς ἔκανε ἐπιδεκτικοὺς σὲ αύτές] καὶ τελειοποιούμαστε ἠθικὰ μὲ τὴν συνἠθεια <διὰ τοῦ ἔθους> .
Ἐξασκῶντας δηλ. ἀποκτοῦμε τὶς ἀρετὲς
<ἅ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν, οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γἰνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί· οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες , τὰ δ' ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι>{1103a-b}
[ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ : τὰ πράγματα δηλ. ποὺ πρἐπει πρῶτα νὰ τὰ μάθουμε προτοῦ ἀρχίσουμε νά τὰ κάνουμε , ΤΑ ΜΑΘΑΙΝΟΥΜΕ ΚΑΝΟΝΤΑΣ ΤΑ
πχ. οἱ οἰκοδόμοι γίνονται χτίζοντας σπίτια, οἱ κιθαριστὲς παίζοντας κιθάρα καὶ μέ τὸν ἴδιο τρόπο ΓΙΝΟΜΑΣΤΕ ΔΙΚΑΙΟΙ ΚΑΝΟΝΤΑΣ ΔΙΚΑΙΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ , σώφρονες κάνοντας σώφρονες πράξεις, ἀνδρεῖοι κάνοντας ἀνδρεῖες πράξεις.]
Ὅμως ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ
κατὰ τὸν Ἀριστοτἐλη ;
Καταρχὰς νὰ διευκρινίσω ὅτι ἀπὸ τὰ <τρία ἐν ψυχῇ γινόμενα ΠΑΘΗ, ΔΥΝΑΜΕΙΣ, ΕΞΕΙΣ> {1105b} ἡ ἀρετὴ εἶναι <ἕξις> καὶ <ἕξις> στὸν Ἀριστοτέλη, ὅπως προεῖπα, δὲν σημαίνει <συνήθεια> ἀλλὰ ΚΑΤΟΧΗ.
ΚΑΤΟΧΗ ὅμως ΤΙΝΟΣ;
Ἐδῶ ὁ Μακεδόνας σοφὸς δὲν ξἐφυγε ἀπὸ τὴν γενικὴ ἀρχαιοελληνικὴ πεποίθηση γιὰ τὴν ἀξία τοῦ ΜΕΤΡΟΥ. Γράφει στὰ <ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ>:
<ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δ' ἔλαττον τὸ δ'ἴσον, καὶ ταῦτα ἢ κατ'αύτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶς*...ἴσον πρὸς ἡμᾶς...ὅ μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει· τοῦτο δ' οὐχ ἕν, ούδὲ ταύτὸν πᾶσιν...οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον, ὀ ἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει· ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷ ληψομένῳ ἢ ὀλίγον· Μἰλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον, τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶν γυμνασίων πολύ...Οὕτω δὴ πᾶς ἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει, τὸ δὲ μέσον ζητεῖ καὶ τοῦθ'αἱρεῖται, μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς.>{1106a-b}
[ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: διαιρῶντας κάτι ποὺ εἶναι συνεχὲς καὶ διαιρετὸ μποροῦμε νὰ ἔχουμε εἴτε δύο ἄνισα μέρη μεταξύ τους (ἐνα μεγαλύτερο κι ἕνα μικρότερο) εἴτε δύο ἴσα καὶ τοῦτο εἰτε σὲ σχέση πρὸς τὸ ἴδιο τὸ πρᾶγμα εἴτε σὲ σχέση πρὸς ἐμᾶς....ἴσο πρὸς ἐμᾶς εἶναι αὐτὸ ποὺ βρίσκεται ἀνάμεσα στὴν ὑπερβολὴ καὶ τὴν ἔλλειψη, κάτι τὸ ὁποῖο οὔτε ἕνα εἶναι , οὐτε ἴδιο γιὰ ὅλους....ἐπειδὴ ἄν εἶναι πολὺ γιὰ κάποιον νὰ φάει δέκα μνὲς καὶ λίγο νὰ φάει δύο, τοῦτο δέν σημαίνει πὼς ὁ προπονητὴς θὰ ὁρίσει ἔξι μνὲς, γιατὶ αὐτὴ ἡ ποσότητα μπορεῖ νὰ εἶναι πολλὴ γι αὐτὸν ποὺ θὰ τὴν φάει ἢ λίγη· πχ γιὰ τὸν Μίλωνα λίγη ,γιὰ κάποιον άρχάριο στὴν πάλη πολλή....
Ἄρα· ὁ εἰδήμων ἀποφεύγει τὴν ὑπερβολὴ καὶ τὴν ἔλλειψη καὶ ψάχνει νὰ βρεῖ τὸ μέσον · αὐτὸ ἀποτελεῖ τὴν τελική του προτίμηση —ὄχι βεβαίως τὸ μέσον ὡς πρὸς τὸ πρᾶγμα, ἀλλὰ τὸ μέσον σέ σχἐση μὲ μᾶς]
Καθ' ὅμοιον τρόπον, ὅπως οἱ ὑπερβολικὲς γυμναστικὲς ἀσκήσεις ἢ οἱ ἐλλιπεῖς φθείρουν τὸ σῶμα καὶ ἡ ὑπερβολικὴ τροφὴ ἢ ἡ οἰνοποσία καταστρέφει τὴν ὐγεία, ἔτσι συμβαίνει καὶ μὲ τὶς ἠθικὲς ἀρετές, πχ. τῆς σωφροσὺνης ἢ τῆς ἀνδρείας :
<ὁ τά πάντα φεύγων καὶ φοβούμενος καὶ μηδὲν ὑπομἐνων δειλὸς γίνεται, ὅ τε μηδὲν ὅλως φοβούμενος ἀλλὰ πρὸς πάντα βαδίζων θρασύς· ὁμοίως δέ καὶ ὁ μὲν πάσης ἡδονῆς ἀπολαύων καὶ μηδεμιᾶς ἀπεχόμενος ἀκόλαστος, ὁ δὲ πᾶσαν φεύγων, ὥσπερ οἱ ἄγροικοι, ἀναίσθητος τις·
φθείρεται δὴ σωφροσύνη καὶ ἡ ἀνδρεία ὑπὸ τῆς ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως , ὑπὸ τῆς μεσότητος σῴζεται>{1104a}
[ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ : αὐτὸς ποὺ πάντα τρἐπεται σέ φυγή, πού φοβᾶται τὰ πάντα καὶ σέ τίποτα δέν ἀντιστἐκεται, γίνεται δειλός·
ἐκεῖνος ποὺ δέν φοβᾶται τίποτα καὶ ἐπιτίθεται κατὰ παντὸς γίνεται θρασύς·
ὁμοίως καὶ ὅποιος ἁπολαμβάνει ὅλων τῶν εἰδῶν τὶς ἡδονὲς καὶ δὲν ἀπέχει ἀπὸ καμμιὰ γίνεται ἀκόλαστος , ἐνῶ αύτὸς πού τὶς ἀποφεύγει ὅλες σὰν ἀγροῖκος καταντᾶ ἀναίσθητος·
φθείρονται ἡ σωφροσύνη καὶ ἡ ανδρεία ἀπὸ τὴν ὑπερβολὴ καὶ τὴν ἔλλειψη, ἐνῶ σώζονται ἀπὸ τὴν μεσότητα.]
Τελικὰ ὁ Ἀριστοτἐλης ὁρίζει τὴν Ἀρετὴ ὡς ἑξῆς:
<ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμἐνῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἄν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν>
{ 1106b-1107a}
[ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ :ἡ ἀρετὴ λοιπὸν εἶναι μιὰ κατοχὴ ποὺ ἐπιλέγεται ἐλεύθερα ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο καὶ βρίσκεται στὸ μέσον ὡς πρὸς τὸν καθένα , τὸ ὁποῖο ὁρίζεται ἀπὸ τὴν λογικὴ τοῦ φρόνιμου ἀνθρώπου]
Καὶ ὅπως γράφει λίγο παραπάνω (1106b) χρησιμοποιῶντας ΔΥΝΗΤΙΚΗ ΕΥΚΤΙΚΗ <ἄν εἴη> (δηλοῦσα ΑΠΛΗ ΣΚΕΨΗ) κι ὄχι <ἐστί> ΟΡΙΣΤΙΚΗ (πραγματκὸ γεγονός) ἡ ἀρετή <τοῦ μέσου ἄν εἰη στοχαστική>{=ἡ ἀρετὴ στοχεύει τὴν μεσότητα}.
Ἀπὸ ὀλα τὰ παραπάνω, αὐτὸ ποὺ συνεπῆρε τὴν σύγχρονη φιλοσοφικὴ ἠθικὴ ὥστε νὰ ἐπιστρέψει στὴν ΑΡΕΤΑΪΚΗ ἢ ΑΡΕΤΟΛΟΓΙΚΗ ΗΘΙΚΗ τῶν <ΗΘΙΚΩΝ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΩΝ> εἶναι τὸ ἑξῆς·
Τὸ ὅτι ὁ Ἀριστοτἐλης δὲν προκρὶνει οὔτε προβάλλει ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ὅπως ἡ κατηγορικὴ προσταγὴ τοῦ ΚΑΝΤ, ἀλλὰ τὴν κρίση ἀνά περίπτωση.
Ἐπίσης γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη ἡ Ἠθικὴ ἐγκειται στὴν ἀνάπτυξη τῶν ἀρετῶν τῆς ψυχῆς μἐσῳ τῆς ΠΑΙΔΕΙΑΣ. Kαὶ σωστὴ παιδεία εἶναι αὐτὴ ποὺ μαθαίνει στὸν ἄνθρωπο νὰ χαίρεται καὶ νὰ λυπᾶται μέ ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ:
<χαίρειν τε καὶ λυπεῖσθαι οἷς δεῖ·
ἡ γὰρ ὀρθὴ παιδεία αὕτη ἐστίν> {1104b}.
Γι αὐτὸ :
<ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν καὶ αὐτῷ τούτῳ χαίρων σώφρων, ὁ δ’ άχθόμενος ἀκόλαστος >{1104b}
[ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ὅποιος μένει μακρυὰ ἀπὸ τὶς σωματικὲς ἠδονὲς καὶ αὐτὸ τοῦ προκαλεῖ εὐχαρίστηση , εἶναι ἄνθρωπος σώφρων, ἐνῶ ἄν αύτὸ τὸν δυσαρεστεῖ, εἶναι ἀκόλαστος]
Αὐτὴ εἶναι ἐν συνόψει ἡ ΑΡΕΤΑΪΚΗ ΗΘΙΚΗ τοῦ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ τοῦ 2ου βιβλίου τῶν <ΗΘΙΚΩΝ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΩΝ> —ἡ ὁποία, εἰρήσθω ἐν παρόδῳ, ταυτίζοντας τὴν Ἀρετὴ μὲ τὴν μεσότητα ἀναπαράγει τὰ συμπεράσματα τοῦ πλατωνικοῦ <ΦΙΛΗΒΟΥ>—καὶ στὴν ὁποίαν ἐπέστρεψε ξανὰ
ἠ σημερινὴ φιλοσοφικὴ ἠθική,σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ ἄνθρωπος ἐπιτελεῖ τὴν ούσία του ὅταν ἀναπτύσσει τὶς ἀρετές του.
Ὡστόσο, στὸν ὁρισμὸ τῆς Ἀρετῆς ὡς <ἕξεως προαιρετικῆς> ποὺ στοχεύει στὴν ὑποκειμενική {=ὡς πρὸς ἡμᾶς} μεσότητα ποὺ καθορίζει ἡ λογικὴ τοῦ ΦΡΟΝΙΜΟΥ ἀνθρώπου, ὁ Ἀριστοτῤλης ΞΕΧΑΣΕ ΝΑ ΜΑΣ ΟΡΙΣΕΙ ΠΟΙΟΣ ΑΚΡΙΒΩΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΦΡΟΝΙΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ...
_________
* ὁ Ἀριστοτέλης εἶχε ἀνακαλύψει τὶς ἔννοιες <ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΣ> καὶ <ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΣ> ἀλλὰ τὶς ὅρισε περιφραστικά : <ὡς πρὸς ἡμᾶς> {=ὐποκειμενικός} ,<ὡς πρὸς τὸ πρᾶγμα> {=ἀντικειμενικός}.
Οἱ σχολαστικοὶ τοῦ Μεσαίωνα μετέφεραν τὶς ἔννοιες αὐτὲς τοῦ Ἀριστοτέλη στά λατινικά (sub+jaceo> subjectus & ob+jaceo >objectus, ὑποκειμενικός‒ἀντικειμενικός) ἀπ' ὅπου οἱ ὅροι πέρασαν στὶς εὐρωπαϊκὲς γλῶσσες (καὶ στὴν νεοελληνική..)
ΥΓ στὴν φωτό. τὸ βιβλίο τοῦ Π. Κόντου γιὰ τὴν άριστοτελικὴ ἠθική <ΤΑ ΔΥΟ ΕΥ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ> τὸ ὁποῖο συστήνω ὡς μιὰ καλὴ εἰσαγωγὴ στά Ἠθικὰ Νικομάχεια.
